در مصاحبه‌ای اختصاصی به مناسبت هفته قرآن و عترت،دکتر صفا سلخی، عضو هیأت علمی دانشگاه بناب، قرآن کریم را «منشور الهی معماری» خواند و توضیح داد چگونه آیات این کتاب آسمانی، چارچوب زیبایی‌شناختی و هندسه مقدسی را برای خلق شاهکارهای معماری ایرانی-اسلامی فراهم کرده است.
روابط عمومی دانشگاه بناب: به مناسبت هفته قرآن و عترت، مصاحبه ای اختصاصی با دکتر صفا سلخی، عضو هیأت علمی گروه مهندسی معماری دانشگاه بناب ترتیب دادیم. محور این گفتگو، واکاوی تأثیرپذیری هنر و معماری اصیل ایرانی از سرچشمه زلال قرآن کریم و معارف اهل بیت(ع) بود. مشروح این گفتگوی پربار را در ادامه می خوانید.
پرسش محوری: قرآن کریم به عنوان یک کتاب معماری؟
پرسش: با توجه به آیات قرآن کریم، چگونه می توان مفاهیم کتاب الهی را به عنوان یک متن مرجع و منشور معماری تفسیر نمود؟
پاسخ دکتر سلخی: اگر به قرآن کریم نه صرفاً به عنوان یک کتاب اعتقادی، بلکه به مثابه یک نظام‌نامه جامع برای حیات فردی و اجتماعی انسان بنگریم، آنگاه می‌توان معماری را به عنوان یکی از عرصه‌های تجلی این منشور الهی مورد توجه قرار داد. یکی از وجوه عمیق تأثیر قرآن کریم بر هنر و معماری اسلامی در ایران، در نفی هرگونه شرک و بت‌پرستی و دعوت به سوی توحید محض تجلی یافته است. این آموزه بنیادین، نه تنها به عنوان اصلی اعتقادی، بلکه به مثابه چارچوبی زیبایی‌شناختی عمل نمود که بازتاب آن را به وضوح در حذف شمایل و تصاویر بت‌واره از تزئینات معماری می‌توان مشاهده کرد.
این محدودیت ظاهری، که ریشه در امر توحیدی داشت، به جای آن که موجب افول خلاقیت هنری شود، فرصتی بی‌بدیل را برای معماران ایرانیِ متعهد به باورهای دینی فراهم آورد تا انرژی هنری خویش را به سمت خلق زیبایی‌های انتزاعی و تجریدی سوق دهند. در این راستا، هندسه به زبان بی‌زبانی تبدیل شد که هم شکوه و نظم الهی را بازمی‌تاباند و هم از هرگونه اشاره به پرستش تماثیل پرهیز می‌کرد. نمونه درخشان این نگاه را می‌توان در مسجد کبود تبریز مشاهده نمود، جایی که تزئینات با ریتمی آرام، اما در عین حال با تنوعی چشمگیر و بدیع، بر بدنه بنا نقش بسته‌اند. شگفت‌انگیز آنکه مطالعات ریاضی در سده‌های اخیر، ساختارهای هندسی به کار رفته در چنین آثاری را در قالب "کواتزی‌کریستال‌ها" (بلورهای شبه‌متناوب) شناسایی کرده‌اند؛ مفاهیمی پیچیده که درک آن‌ها مستلزم پیشرفت‌های نوین علمی است.
این امر حاکی از آن است که معماران این سرزمین، در پرتو بینش معنوی و معرفت دینی خود که از سرچشمه زلال قرآن و آموزه‌های اسلامی سیراب می‌شدند، قرن‌ها پیش از فرمول‌بندی علمی، به درک و کاربست شهودی این اصول نایل آمده بودند. بنابراین، این دستاوردهای حیرت‌انگیز هنری، تنها بر پایه مهارت فنی حاصل نشده، بلکه ریشه در ارتباطی ژرف با عالم معنا و حکمت الهی دارد که هنر معماری ایران را به تجلی‌گاهی از عقلانیت و عرفان اسلامی بدل ساخته است.
---
پرسش ۱: تعریف و ویژگی‌های معماری اسلامی
پاسخ: اصطلاح «معماری اسلامی» در ادبیات آکادمیک، بیشتر توسط مستشرقان و جهانگردان غربی رواج یافته و نزد بسیاری از صاحب‌نظران ایرانی، تعبیری دقیق و جامع به شمار نمی‌آید. مشابهتی که می‌توان بیان کرد، عدم رواج عباراتی همچون «معماری مسیحی» یا «معماری بودایی» در مباحث علمی است. به جای آن، طبقه‌بندی سبک‌های معماری بر اساس ادوار تاریخی پس از ظهور اسلام، مانند سبک ایلخانی، سبک آذری و سبک اصفهانی، رویکردی دقیق‌تر محسوب می‌شود. از ویژگی‌های شاخص معماری ایران در این ادوار، که ریشه در سنت‌های کهن ایرانی داشته و تحت تأثیر فرهنگ اسلامی تکامل یافته، می‌توان به درون‌گرایی (تجلی‌یافته در حیاط مرکزی، محرمیت و مفهوم خانه بهشتی)، استفاده از مصالح بوم‌آورد (هماهنگی با محیط و پایداری اکولوژیک)، نیارش (تأکید بر ایستایی و نظام پیمون در ابعاد) و مردم‌وری (تناسبات مبتنی بر ابعاد انسانی و پرهیز از فضاهای بی‌تناسب) اشاره کرد.
---
پرسش ۲: پیوند معماری با فرهنگ و جغرافیا
پاسخ: پیوند معماری با فرهنگ و جغرافیا در معماری ایرانی-اسلامی، پیوندی ناگسستنی است. برای نمونه، مفهوم حریم‌گرایی و تفکیک فضای اندرونی و بیرونی در خانه‌های تاریخی، بازتابی از ارزش‌های فرهنگی-اسلامی در حفظ حریم خانواده است. از منظر جغرافیایی، معماری بومی مناطق مختلف ایران، همچون جنوب کشور، با راهکارهایی چون افزایش ارتفاع بنا و تعبیه بازشوهای هوشمند، پاسخگوی چالش‌های اقلیمی مانند رطوبت و گرمای شدید بوده است. این تعامل را می‌توان در پروژه‌های میدانی و مطالعاتی مورد بررسی قرار داد.
---
پرسش ۳: عناصر شاخص سازه‌ای و تزئینی
پاسخ: یکی از ماندگارترین دستاوردهای فنی در این معماری، تبدیل هندسه مربع به دایره برای ایجاد گنبد است که با هنر گوشه‌سازی و به‌کارگیری روش‌هایی چون فیلپوش، مقرنس، یزدی‌بندی و رسمی‌بندی محقق می‌شود. این عناصر نه تنها نقش سازه‌ای دارند، بلکه به مثابه زیباترین جلوه‌های تزئینی در بناهایی چون مساجد و مدارس تاریخی ظاهر می‌شوند.
---
پرسش ۴: درس‌های معماری معاصر از معماری اسلامی
پاسخ: معماران اصیل ایرانی همواره تلاش کرده‌اند تا جوهره معماری با پیشینه هفت‌هزارساله ایرانی و چهارده‌ساله اسلامی را در قالب زبان معاصر بازآفرینی کنند. نمونه برجسته این رویکرد، خانه شریفی‌ها طراحی شده توسط استاد علیرضا تغابنی است که در آن، عنصر کهن ایوان به شکلی نوین و پویا در نما و فضای داخلی بازتعریف شده است. این اثر نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با الهام از میراث گذشته، به خلق فضاهای معاصر و انعطاف‌پذیر دست یافت.
---
پرسش ۵: فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی در دانشگاه بناب
پاسخ: رساله دکتری اینجانب با عنوان «معماری اسلامی در بستر جهانی شدن فرهنگی»، با تمرکز بر تحلیل آثار برتر معماری اسلامی در ایران و جهان (با محوریت جایزه بین‌المللی آقاخان و جایزه معمار) انجام شد. این پژوهش نشان می‌دهد که معماری اسلامی در دوران طلایی خود، نقش یک زبان جهانی را ایفا می‌کرده و امروز نیز با بازخوانی آثار شاخص معاصر، می‌تواند چراغ راهی برای تداوم این روند باشد. همچنین، مقالات متعددی در این حوزه به چاپ رسیده یا در مرحله داوری هستند، از جمله:
· Salkhi Khasraghi, S. (۲۰۲۳). «Globalization and Islamic Architecture: An Analysis of Aga Khan Award Winner».
· Salkhi Khasraghi, S. (در دست داوری). «تحلیل فراکتال‌ها در بازارهای ایرانی-اسلامی (مطالعه موردی: بازار تبریز)».
· Salkhi Khasraghi, S. (در دست بررسی). «ردپای اجتماعات پایدار در محله‌بندی تاریخی تبریز».
---
پرسش ۶: حفاظت، مرمت و نقش نسل جوان
پاسخ: نخستین گام، شناخت عمقی و نه صرفاً صوری از مفاهیم بنیادین این معماری است. به تعبیر زنده‌یاد استاد سیدهادی میرمیران، معماران ایرانی قرن‌ها پیش از غرب، مفهوم شفافیت (Transparency) را در آثار خود به کار بسته‌اند، حال آنکه امروز ما همان مفهوم را به صورت وام‌گیری از معماری غرب بازمی‌یابیم. گام دوم، تأسیس و تقویت رشته‌های تخصصی مرمت و باززنده‌سازی با رویکردهای پایدار است. در اروپا، بناهای صدساله با ارزش فرهنگی حفظ و احیا می‌شوند، در حالی که در برخی موارد در ایران، حتی بناهای نوساز بدون توجه به اثرات اقتصادی و زیست محیطی این نوع مداخلات، تخریب می‌شوند.
پایان مصاحبه/